“Kilitli kapının ardındaki nöbetçi, eve tanıdık simalar dışında kimsenin girmemesi için teyakkuz hâlinde bekliyordu. Kutsal metnin okunması için toplanma mekânı olarak Juan de Hinestrosa’nın evi seçilmişti. Kendisi gibi gizli Müslümanlar olan Moriskolar onun evinde toplanmış, bilgin “alfaqui” onlara yüksek sesle Kur’an’dan bölümler okuyor, ardından okuduğu bölümleri İspanyolca olarak açıklıyordu. Juan, bu davranışının Engizisyon mahkemesi tarafından yargılanma ile sonuçlanacağının elbette farkındaydı.”
Hikâyeleştirilerek anlatılan bu olay, İspanyol Engizisyon mahkemesi kayıtlarında ismi geçen Morisko vakalarından yalnızca biri. Sekiz yüz yıllık İslam hâkimiyetinin ardından reconquista/yeniden fetih hareketi ile Hristiyan krallıkların eline geçen Endülüs topraklarında İslam’ı gizlice yaşayarak varoluş mücadelesi veren Moriskolar, erken modern dönem Avrupa tarihinin en dikkat çeken ve üzerinde en çok çalışılan topluluklarından biri olmuştur. Dinî ve kültürel kimliklerini korumak gayesiyle Arap harfleriyle yazılan İspanyolca aljamiado literatürünü ortaya çıkaran Moriskoların tarihi, bugün Avrupa’da mülteci statüsünde yaşayan Müslümanlara uygulanan sosyal politikalarla yakından ilişkili olması sebebiyle üzerinde durulması gereken önemli bir konudur.
1492’de Granada’nın düşüşü sonrasında bölgede kalan Müslümanların hukuki varlıkları 1499 yılına kadar belirli kısıtlamalar dâhilinde tanınmış ve Hristiyan hâkimiyeti altında yaşayan bu Müslüman gruba “bulunduğu mekâna yerleşip kalmış, oraya uyum sağlamış” anlamında “müdeccen” (mudejar) adı verilmiştir. Ne var ki 1502’de Kardinal Cisneros’un İspanya topraklarındaki dinî birliği sağlama amacıyla çıkardığı bir karar neticesinde, Müslümanların hukuki varlıklarına resmen son verilmiş, geride kalan bu Müslüman gruba ise vaftiz edilerek Hıristiyanlaştırılmak ya da İspanya topraklarını terk etmek dışında bir seçenek bırakılmamıştır. Bu tarihten itibaren İspanya topraklarında kalan ve İslam’ı gizlice yaşayan bu Müslümanlar “Morisko” olarak adlandırılmıştır.
yüzyılın ilk yarısından itibaren enstitülerin ve camilerin kapatılması; kıyafet, müzik, eğlence ve yemek kültürüne müdahale gibi Moriskolara uygulanan bir dizi asimilasyon faaliyeti arasından en önemlisi, Arapçanın hem yazılı hem de sözlü kullanımının yasaklanması olmuştur. 16. yüzyılın ilk yarısında başlayıp aşamalı olarak birçok bölgede uygulanan Arapça yasağı ile Engizisyon mahkemesi görevlileri, adeta Arapça eser avına çıkmış ve başta Kur’an-ı Kerim olmak üzere Arapça eserlere el koymaya başlamışlardır. Kitapların büyük bir kısmının yakılması ve din önderlerinin zorla Hristiyanlaştırılması neticesinde Moriskolar, dinî bilginin ulaşılamaz hâle geldiği ve buna bağlı olarak Müslüman kimliğinin yok olmaya başladığı bir sürece girmişlerdir.
Arapçayı kimliklerinin ayrılmaz bir parçası olarak gören Moriskolar için ellerinde kalan son Arapça eserlerin paha biçilmez bir değere sahip olduğunu söylemek abartı olmayacaktır. Bunun bir örneğini Valensiyalı Angela Magón’ın hayatında görmek mümkündür. Arapça kitaplarını korumak için büyük mücadele veren Müslüman hanımlardan yalnızca biri olan Magón, gösterdiği tüm çabaya rağmen Arapça eserleri toplamak için ev ev dolaşan Engizisyon görevlilerinin zulmüne uğramaktan kurtulamamış ve yatağının şiltesi altında sakladığı, Kur’an’dan duaların yer aldığı, kitabını gizlemeyi başaramamıştır. Engizisyon görevlileri, eve girip kitaba el koymak istediklerinde Angela’nın gözyaşlarıyla gösterdiği güçlü direnişle karşılaşınca kitabını alamayacaklarını anlamış ve geri vermek zorunda kalmışlardır. Fakat bir süre sonra eve gönderilen papaz kitaba el koymayı başarmış ve Angela, Arapça kitap bulundurmak suçundan yargılanan mahkûmlar arasında yerini almıştır.
Alfaquies (Fakihler)
Engizisyon görevlilerinin peşine düştüğü Moriskoların başında “alfaquies” olarak adlandırılan bilginler gelmektedir. Arapça الفقيه kelimesinin karşılığı olan ve fakihler olarak adlandırılan bu grup, Arapçayı ve İslam hukukunu bilen, unutulmaya yüz tutan İslam inanç ilkelerini ve ibadetlerini Moriskolara öğreten bilginlerdir. Ramazanın başlangıç ve bitişini tespit için hilali gözlemek, zorla Hristiyanlaştırılmış halka gizlice Kuran’ı Kerim’i ve duaları öğretmek, namazın nasıl kılınacağını anlatmak, çıkan bir çatışmada aracılık yapmak gibi pek çok faaliyetin yanı sıra “alfaqui” lerin en önemli faaliyetleri arasında, artık Arapça bilmeyen ve İspanyolca konuşmak zorunda bırakılan halk için temel Arapça kaynaklardan İspanyolcaya tercüme edilecek eserlere karar vermek ve başta Kuran-ı Kerim’in olmak üzere bu eserlerin tercümesini yapmak da yer almaktadır.
Toledo Kuran’ı olarak adlandırılan ve 1606 senesine tarihlendirilen Kur’an tercümesi, bu dönemden günümüze ulaşan en eski Kur’an-ı Kerim tercümesidir. Müellifi bilinmeyen tercümenin bir tarafında Kur’an’ın orijinal Arapça metni, diğer tarafında İspanyolca açıklaması yer alır. Müellifin eserine başlarken yazdığı bağışlanma talebi ise Moriskoların, harflerini kaybetmenin hüznünü derinden hissettiklerini ortaya koyan en güzel örneklerdendir. Eserine okuyucudan özür dileyerek başlayan müellif, Arapça harfleri bilmeyen Moriskolar için tercümenin gerekliğine işaret ederek Kur’an’ı Hristiyan alfabesi ile yazdığı için okuyucuların kendisini kınamaması ve mazur görmesi için adeta yalvarmaktadır.
Arap Harfleriyle İspanyolca: Aljamiado Literatürü
Bir toplumun kimliğini oluşturan bütün unsurları sırayla kaybeden Moriskolar, uygulanan Arapça yasağı ile köklerine dair tüm izleri kaybetme tehlikesi ile karşı karşıya kaldıklarını anlayınca varoluş mücadelesinin son ve belki en önemli halkası olan “harfleri koruma” mücadelesine girmiş ve tarihte örneğine az rastlanan yeni bir literatür meydana getirmişlerdir: Aljamiado literatürü. Arapça العجمية kelimesinin karşılığı olan ve “Arapça olmayan, yabancı dili” anlamındaki aljamiado, Arap harfleri kullanılarak yazılan İspanyolcayı ifade etmek için kullanılmıştır. 14. yüzyıl ila 17. yüzyıl arasında Arapça yasağının en şiddetli uygulandığı bölgeler olan Aragon ve Kastilya’daki Müslümanların geliştirdikleri bu literatür, Morisko kültürünün en önemli tanıklarıdır.
Aljamiado eserleri, erken dönem Arapça eserlerin İspanyolcaya tercümesi, Batı Avrupa metinlerinden uyarlamalar ve telif eserler olmak üzere üç kısımda ele alınmakla birlikte literatürün büyük çoğunluğunu tercüme ve derleme eserler oluşturmaktadır. Çoğunlukla müellifleri bilinmeyen ve “alfaqui”ler tarafından yazıldığı tahmin edilen eserlerin muhtevası göz önüne alındığında ise aljamiado literatürünün genel itibarıyla dinî bir literatür olduğunu söylemek mümkündür. Nitekim edebiyat, tıp ve sihir gibi farklı alanlarda yazılmış aljamiado eserlerin olduğu bilinmekle birlikte bu eserlerin büyük çoğunluğunun dinî içerikli olduğu görülmektedir. Kur’an’dan sureler, hadis ve tefsir metinleri, dualar ve İslam ibadet esaslarına dair kurallar eserlerde yer alan belli başlı konulardır.
Aljamiado’nun biçimsel özelliklerine bakıldığında ise Arap alfabesini kullanarak İspanyolca yazmanın belli birtakım düzenlemeleri beraberinde getirdiği görülmektedir. Örneğin; İspanyolcadaki a, i, ve u sesli harfleri için sırasıyla fetha, kesra ve damme hareke sistemi kullanılırken e ünlüsü için fetha ile beraber elif kullanılmıştır. İspanyolcada yer alıp Arapçada yer almayan “o” ünlüsü için ise yeni bir işaret kullanmak yerine u harfinde olduğu gibi damme işareti tercih edilmiştir. Sessiz harflere gelince, İspanyolcada yer alıp Arapçada yer almayan bazı sessiz harfler için şedde işaretinin kullanıldığı görülmektedir. Örneğin; “p” harfi için şeddeli ب, ç sesiyle okunan “ch” harfi için şeddeli ج, “rr” harfi için şeddeli ر, “x” harfi için şeddeli ش ve “ñ” harfi için ise şeddeli ن kullanılmıştır. ق ص ض ط ظ harfleri aljamiado yazınında nadir kullanılan harfler olmuştur ki çoğunlukla Arapça kökenli kelimelerin yazımında tercih edilmiştir.
Günümüzde aljamiado el yazmalarının büyük çoğunluğuna İspanya’nın Madrid şehrindeki CSIC Kütüphanesi (Consejo Superior de Invastigaciones Científicas), İspanya Milli Kütüphanesi (Biblioteca Nacional de España), Kraliyet Kütüphanesi (Real Academia Española) ve El Escorial Kütüphanesi (Real Biblioteca del Monasterio de El Escorial) ev sahipliği yapmaktadır. Eserlerin bir kısmı, dijital ortama aktarılmış ve araştırmacıların istifadesine sunulmuştur. Madrid dışında İspanya’nın Kastilya ve Aragon bölgesi şehirlerinden Zaragosa, Toledo, Barcelona, Cuenca gibi şehirlerde de aljamiado yazmaları bulunmaktadır. İspanya dışında ise aljamiado yazmalarının İngiltere, Fransa, İtalya, İsviçre, Cezayir, Katar, Meksika ve Avustralya gibi farklı ülkelerde de örnekleri bulunmakla birlikte bu ülkelerdeki eserlerin sayısı oldukça kısıtlıdır.
Aljamiado eserleri, İslam’ın gizlice yaşandığı dönemde Moriskoların inanç, kültür ve örfleri ile Hristiyan topluma entegrasyon sürecinde yaşadıkları değişim ve dönüşüm hakkında kendi ağızlarından bilgiler aktarması sebebiyle büyük önemi haizdir. Öte yandan, günümüzde gerek “Arabizi” adı verilen yapay alfabeler, gerekse latinizasyonun sık kullanımı sebebiyle Arapçayı Latin harfleri ile yazma meylinin giderek arttığı bir dönemde aljamiado literatürü, bize sürecin bir zamanlar tam tersine işlediğini hatırlatması sebebiyle çok daha anlamlı hâle gelmektedir.
Kaynakça
Castilla, Nuria de, Uses And Written Practices in Aljamiado Manuscripts, Creating Standards. Interactions with Arabic Script in 12 Manuscript Cultures, edited by Dmitry Bondarev, et al., Berlin, De Gruyter, 2019, pp. 111-29.
García-Arenal, Mercedes, Comparing Minorities of Converso Origin in Early Modern Spain: Uses of Language, Writing and Translation, In The Iberian Peninsula and Beyond, edited by José Alberto R. Silva Tavim, Maria Filomena Lopes de Barros, Lúcia Liba Mucznik, Cambridge Scholars Publishing, 2015, pp. 117-54.
García-Arenal, Mercedes, The Converted Muslims of Spain, Morisco Cultural Resistance and Engagement with Islamic Knowledge, Routledge Handbook of Islam in The West, edited by Roberto Tottoli, Routledge, 2015, pp. 38-55.
Tejón, Fernando,Aljamía Fonetica, http://sites.google.com/site/verdakrajono/
Villaverde Amieva, Juan Carlos, Los Manuscritos Aljamiado-Moriscos Hallazgos, Colecciones, Inventarios y Otras Noticias, Memoria de los Moriscos: Escritos y relatos de una diáspora cultural / coord. por Alfredo Mateos Paramio, 2010, págs. 91-128.
