En Sevdiğin Ünlü Kim?: Ünlüye Tapınma Kavramına Genel Bir Bakış

Medyanın görünür yüzü olan ünlüler, toplum içerisindeki sosyal değişimin güçlü parçalarından biridir. ¹Brown, W. J. (2015) Examining four processes of audience involvement with media personae: Transportation, parasocial interaction, identification, and worship. Communication Theory, 25, 259–283.Belki de bu sebepten medya, halkı etkilemek için sıklıkla halkın ünlülere olan hayranlığına ve onlar gibi olma arzusuna yönelik pazarlamalar yapar. Pek çok çalışma; ünlülerin tutum, davranış ve inançları nasıl şekillendirebileceğini  -örneğin, satın alma davranışlarını nasıl teşvik edebileceklerini-²Malik, G., & Guptha, A. (2014). Impact of celebrity endorsements and brand mascots on consumer buying behavior. Journal of Global Marketing, 27(2), 128–143.ortaya koymuştur. Ünlüye olan bağlılık ne kadar güçlüyse, bir hayranın ünlü tarafından desteklenen mesajları benimseme olasılığının o kadar yüksek olduğunu gösteren kanıtlar vardır.³Chung, S., & Cho, H. (2017).Fostering parasocial relationships with celebrities on social media: Implications for celebrity endorsement. Psychology & Marketing, 34(4), 481–495. 

Yakın zamanda yapılan araştırmalar, medya pazarlamaları ile oluşturulan yakınlık duygusu sayesinde kişinin en sevdiği ünlüye karşı parasosyal bir bağlanma sergilediğini göstermiştir. ⁴Hackley, C., & Hackley, R. A. (2016). The iconicity of celebrity and the spiritual impulse. Consumption Markets & Culture, 19(3), 269–274.Parasosyal bağlanma, kişinin medya figürlerine karşı duygusal bir bağ kurma ve bu figürlerle gerçek bir ilişkisi olmadığı halde onları benimseme eğilimidir. Bazı araştırmacılar ünlülere hissedilen bağlılığın, kimlik gelişimin normal bir parçası olabileceğini düşünmektedir. ⁵Stever, G. S. (2011). Fan behavior and lifespan development theory: Explaining Para-social and social attachment to celebrities. Journal of Adult Development, 18, 1–7.Fakat, bazen bu bağlanma duygusu aşırı olabilir. Bu sebeple, bazı araştırmalar da bireylerin sevdikleri ünlüyü ‘tapma’ noktasında putlaştırdıkları saplantılı bir bağlılık biçimi olan ‘ünlüye tapınma (celebrity worship)’ kavramına odaklanmaya başlamıştır. ⁶Liu, J. K. K. (2013). Idol worship, religiosity, and self-esteem among university and secondary students in Hong Kong. Discovery – SS Student E-journal, 2, 15–28. 

Brown,⁷Brown, W. J. (2015). Examining four processes of audience involvement with media personae: Transportation, parasocial interaction, identification, and worship. Communication Theory, 25, 259–283.ünlülere tapınmayı, kişinin sevdiği ünlüyle ilişkisini hayatının odak noktası haline getirmeyi içeren ve ona karşı hissedilen güçlü bir adanmışlık ve sadakat duyguları ile karakterize olan yoğun bir psikolojik bağlanma biçimi olarak tanımlar. Bu tanımın canlı tezahürünü havaalanında saatlerce sevdiği şarkıcıyı bekleyen genç kızın serzenişinde görebiliriz: Justin bize bi hi bile demedi. Peki, kişide bu denli kuvvetli duygular uyandırabilen ünlüye tapınma nelerle ilişkili olabilir? Hollander;⁸Hollander, P. (2010). Why the celebrity cult? Society, 47(5), 388–391.sosyal konum konusundaki güvensizliğin, hangi niteliklerin saygıyı hak edeceğine dair hissedilen belirsizliğin ve dolaylı olarak başkalarının hayatlarında anlam bulma ihtiyacının neden olduğu sosyal izolasyonun, insanların ünlülere tapma derecesinde bağlılık hissetmesine yol açtığını ileri sürer. Redmond⁹Redmond, S. (2016). The passion plays of celebrity culture. European Journal of Cultural Studies, 19(3), 234–249.ise çekicilik, empati ve aidiyeti ünlülere bağlı hissetmek ile ilişkili faktörler olarak gösterir. 

Literatüre baktığımızda ise ünlüye tapınmanın birçok farklı kavramla ilişkilendirilmiş olduğunu görürüz. Araştırmalar; bu fenomenin narsisizm, düşük özsaygı, yalnızlık, düşük psikolojik iyi oluş ve düşük yaşam doyumu ile ilişkili olduğunu göstermektedir.¹⁰Brooks, S. K. (2021). FANatics: Systematic literature review of factors associated with celebrity worship, and suggested directions for future research. Current Psychology, 40(2), 864-886.Bulguları yorumlayacak olursak; ünlülere karşı aşırı hayranlık duyan bireylerin, kendilerine olan güvenlerini ve değerlerini bu ünlülerin başarıları ve statüleri üzerinden yükseltmeye çalıştıklarını söyleyebiliriz. Bu durum, narsisistik eğilimlerle de açıklanabilir.¹¹Ashe, D. D., Maltby, J., & McCutcheon, L. E. (2005). Are celebrity-worshippers more prone to narcissism? A brief report. North American Journal of Psychology, 7(2), 239–246.Ayrıca düşük özsaygıya sahip bireyler, ünlülere hayranlık duyarak kendi değerlerini artırmaya ve eksikliklerini gidermeye çalışabilirler. Bununla birlikte, ünlülere karşı yoğun bir hayranlık duyma, sosyal ilişkilerde zayıflık ve yalnızlık hissi ile ilişkilendirilebilir. Bu bireyler, ünlülerle kurdukları hayali bağlantılarla gerçek yaşamlarındaki sosyal eksiklikleri telafi etmeye çalışıyor olabilirler. Ayrıca, ünlüleri idealize etme eğilimi, bireylerin kendi yaşamlarının kusurlu olduğu düşüncesine yol açarak kişinin psikolojik iyi oluşunda ve yaşam tatmininde düşüşe neden olabilir. 

Yapılan çalışmalar ünlüye tapınma fenomeninin birey için faydalı olabilecek noktalarını da aydınlatmaya çalışmaktadır. Örneğin araştırmalar, düşük seviyede ünlüye tapınma davranışının sosyal bağları güçlendirebileceğini ve bireyin kedisini toplumun bir parçası olarak hissetmesini sağlayabileceğini göstermektedir. Maltby ve arkadaşlarının¹²Maltby, J., McCutcheon, L. E., Ashe, D. D., & Houran, J. (2001). The self-reported psychological wellbeing of celebrity worshippers. North American Journal of Psychology, 3(3), 441–452.yaptığı bir çalışma, düşük derecede ünlüye tapınma gösteren bireylerin daha yüksek benlik saygısına ve psikolojik iyi oluşa sahip olduğunu göstermiştir. Bu bulgular ışığında, ünlülerin başarılarına ve yaşam tarzlarına olan hayranlığın, bireylerin hedeflerine ulaşma motivasyonunu artırabileceğini ya da kişisel gelişim için ilham kaynağı/rol model oluşturabileceğini düşünebiliriz. 

Ünlüye tapınma kavramı görece yeni ele alınmaya başlanmış bir fenomen olduğu için yapılan çalışmalar da kısıtlı sayıdadır. Kavramı daha iyi anlayabilmek için bir model çerçevesinde değerlendirmek faydalı olacaktır diye düşünüyorum. McCutcheon ve arkadaşları¹³McCutcheon, L. E., Lange, R., & Houran, J. (2002). Conceptualization and measurement of celebrity worship. British Journal of Psychology, 93, 67–87.tarafından öne sürülen Kaynaşma-Bağımlılık Modeli, ünlüye tapınma davranışını açıklamaktadır. Bu model, psikolojik kaynaşma ve bağımlılığa dayalı bir yaklaşımı temsil eder. Ayrıca, ünlüleri takip ederek ve onlarla etkileşim kurarak kişilerin kimlik oluşturma ve tatmin duygusu elde etme çabasına odaklanır. McCutcheon ve arkadaşlarına göre, bu takip ve etkileşim süreci aşamalı bir şekilde ilerler ve kişiler, ünlülerin özel yaşamlarıyla daha fazla ilgilenmeye başlarlar. Bu süreçte, ünlülere bağlılık gösteren kişiler zaman içinde tolerans geliştirirler ve bu ilişki bağımlılığa dönüşebilir. Model, ünlü tapınma davranışının üç aşamalı bir süreç olduğunu öne sürer: Kaynaşma, İlgi ve Özdeşleşme. McCutcheon ve arkadaşları ayrıca Ünlü Tutum Ölçeği (ÜTÖ) adlı bir ölçek geliştirerek bu modeli destekleyen veriler sunarlar. Bu ölçek, ünlü tapınma düzeyini ölçmek için kullanılır ve yukarıda değindiğimiz gibi çeşitli psikolojik belirtilerle ilişkilendirilmiştir, bu da Kaynaşma-Bağımlılık Modeli’nin geçerliliğini destekler. ¹⁴Maltby, J., McCutcheon, L. E., Ashe, D. D., & Houran, J. (2001). The self-reported psychological wellbeing of celebrity worshippers. North American Journal of Psychology, 3(3), 441–452. 

Sonuç olarak, ünlüye tapınma, medyanın güçlü bir etkisi olarak kabul edilirken bu fenomenin psikolojik ve sosyal etkileri üzerine yapılan çalışmalar hala devam etmektedir. Ünlüye tapınma, kişinin ünlülere karşı duygusal bir bağ kurma ve gerçek bir ilişkisi olmadığı halde onları benimseme eğilimidir. Araştırmalar, bu fenomenin bazı durumlarda düşük benlik saygısı, yalnızlık ve düşük psikolojik iyi oluş ile ilişkilendirildiğini göstermektedir. Ancak, düşük derecede ünlüye tapınmanın sosyal bağları güçlendirebileceği ve bireylerin kişisel gelişimine katkı sağlayabileceği bulguları da mevcuttur. Bu nedenle, ünlüye tapınma davranışının karmaşıklığını ve çeşitliliğini anlamak, bireylerin bu fenomenle daha sağlıklı bir şekilde başa çıkmalarına yardımcı olacaktır. Ayrıca, bu konudaki araştırmaların daha fazla derinleştirilmesinin ve farklı yaş grupları üzerinde yapılmasının, ünlüye tapınma ve onunla ilişkilendirilen faktörlerin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacağına inanıyorum.