Karanlık bulutların gökyüzünü kapladığı, toprağın şiddetle titrediği, gerçekliğimizi dayandırdığımız zeminin sarsıldığı anlar vardır hayatımızda. Depremler, tsunamiler ya da kasırgalar gibi doğal afetlerde tecrübe edilen bu anlar yüreklerde korkunun, umutsuzluğun ve yıkımın izlerini bırakır. Ancak böylesi zamanlarda, yıkımlara rağmen ayakta durabilmenin yegane sırrı ortaya çıkar: psikolojik sağlamlık. Psikolojik sağlamlık; bireyin stresli ve zorlu durumlara uyum sağlama, başa çıkma ve iyileşme yeteneğidir. Psikolojik sağlamlık sayesinde insanlar afet sonrası yaşadıkları korku, kaygı, üzüntü ve öfke gibi duyguları daha kolay yönetebilir ve hayatlarına devam edebilirler. Bu yazıda, doğal afetlerde psikolojik sağlamlığın önemine ve nasıl geliştirilebileceğine değineceğim.
İlk olarak psikolojik sağlamlığın (resilience) nasıl tanımlandığına bakalım. Fraser, Richman ve Galinsky (1999) psikolojik sağlamlığı şu şekilde tanımlar: “Zor koşullar altında olumlu ve beklenmedik başarılar elde etme ve olağanüstü durumlara uyum sağlama yeteneği.” Bu açıdan bakıldığında, psikolojik sağlamlık bir beceri olarak kabul edilebilir. Araştırmalar, psikolojik sağlamlığın öğrenilebilen ve geliştirilebilen bir yetenek olduğunu da göstermektedir (Maddi, 2013). Ayrıca, bazı çalışmalar psikolojik sağlamlığın karakter özellikleriyle de ilişkili olduğunu öne sürmektedir (Gander ve ark., 2016). Psikolojik sağlamlığın yaşa bağlı olarak değiştiği ve geliştiği bilinmektedir; yaşam deneyimleri, olgunlaşma süreci ve öğrenme fırsatları psikolojik sağlamlığı etkileyebilir (Lamond ve ark., 2018). Psikolojik sağlamlık, bireysel farklılıklara bağlı olarak değişebilir, ancak genel olarak tüm insanlarda var olan ve potansiyel olarak geliştirilebilen bir yapı olduğu düşünülmektedir (Maddi, 2007). Ayrıca, bazı araştırmalar psikolojik sağlamlığın mizacın bir bileşeni olduğunu öne sürmektedir (Connor ve Davidson, 2003). Bu nedenle psikolojik sağlamlık, hem doğuştan gelen bir özellik hem de sonradan kazanılan bir beceri olarak değerlendirilebilir (Fletcher ve Sarkar, 2013).
Mevcut literatürü incelediğimizde ise, psikolojik sağlamlık kavramının çeşitli tanımlarında üç temel noktanın ortak olduğunu görüyoruz: risk ve/veya zorluk, olumlu uyum, baş etme, yeterlilik ve koruyucu faktörler. Bu nedenle psikolojik sağlamlık, “sağlıklı bir uyum için önemli olan koruyucu faktörlerin, mevcut risk faktörleriyle etkileşime girerek ortaya çıkması” olarak tanımlanabilir (Windle, 1999). Yapılan tanımların ötesine geçmek ve kavramın önemini anlamak istersek psikolojik sağlamlık kavramının nelerle ilişkili olduğuna bakmamız faydalı olur. Yapılan araştırmalar gösteriyor ki kişinin kendini tanıması, güçlü yönlerinin farkında olması ve olumlu bir benlik imajına sahip olması, zorluklarla karşılaşıldığında daha dirençli olmasını sağlıyor (Smith ve Werner, 2019). Ayrıca, iyi bir sosyal destek ağına sahip olmak, stresli durumlarla başa çıkmak için bir güvence ve kaynak sağlayabiliyor. Araştırmalar güçlü sosyal bağların, bireylerin zorluklara daha iyi uyum sağlamasına ve psikolojik sağlamlığın artmasına yardımcı olduğunu gösteriyor (Southwick ve ark., 2014). Literatüre baktığımızda, problem çözme becerileri ve duygusal düzenleme kavramları da psikolojik sağlamlıkla ilişkilendirilmiştir. Yani bireylerin etkili bir şekilde sorunları çözebilme ve duygusal tepkilerini yönetme yetenekleri, stresli durumlarda daha iyi başa çıkmalarını ve psikolojik sağlamlığın artmasını destekliyor da diyebiliriz (Connor ve Davidson, 2003). Son olarak, esneklik (flexibility) ve adaptasyon (adaptation) psikolojik sağlamlıkla yakından ilişkili bulunan iki kavram olarak karşımıza çıkıyor. Aslında, zorluklarla karşılaşıldığında hızlı bir şekilde uyum sağlama ve esneklik gösterme yeteneği, bireylerin kriz durumlarını daha etkili bir şekilde yönetmelerini ve psikolojik sağlamlıklarını sürdürmelerini sağlıyor (Fletcher ve Sarkar, 2013). Bu açıdan bakıldığında psikolojik sağlamlığın doğal afetlerle mücadelede bireylerin duygusal iyilik hali, stresle başa çıkma ve iyileşme sürecindeki başarılarını etkileyebileceğini söylemek mümkün (Bonanno, 2004; Hobfoll, 2007). Psikolojik dayanıklılığı yüksek olan bireyler, daha az travma semptomu deneyimleyebilir, daha hızlı bir şekilde iyileşebilir ve günlük yaşamlarına hızlı bir şekilde dönebilirler (Fredrickson ve ark., 2003; Norris ve ark., 2008). Bu nedenle, doğal afetlerde bireylerin psikolojik sağlamlığına odaklanmak ve bu becerileri desteklemek son derece önemli. Psikolojik sağlamlık güçlendirme çalışmalarının, afetlerin etkilerini azaltabileceğine, toplumların iyileşme sürecini hızlandırabileceğine ve afet sonrası toplumların daha dirençli ve sağlıklı bir şekilde dönüş yapmasını sağlayabileceğine inanıyorum. Peki, bireyleri psikolojik sağlamlık açısından geliştirmek için neler yapılabilir?
Öncelikle, afet sonrasında psikolojik destek hizmetleri sunmak, afetzedelerin travmatik deneyimlerini işlemelerine ve duygusal iyilik hali için destek almalarına yardımcı olur (Bonanno, 2004). Ayrıca, afet öncesinde bilgilendirme ve eğitim programları düzenlemek, bireyleri afetlere karşı hazırlıklı hale getirir ve psikolojik sağlamlık açısından önemli bilgi ve becerileri kazanmalarını sağlar. Bu programlar, afetlerin etkileri, stresle başa çıkma yöntemleri, duygusal iyilik hali için stratejiler gibi konuları kapsayabilir (Norris ve ark., 2008). Bu programlar aracılığıyla bireylerin kriz durumlarında etkili ve sağlıklı bir şekilde tepki vermeleri teşvik edilir. Ek olarak, sosyal destek ağını güçlendirmek, bireylerin afet sonrasında daha iyi başa çıkabilmelerini sağlayabilir. Komşuluk ilişkilerini güçlendirme faaliyetleri, dayanışma etkinlikleri ve topluluk tabanlı projeler, bireyler arasındaki bağları güçlendirir ve sosyal destek ağlarını genişletir (Fredrickson ve ark., 2003). Bu destek ağları, bireylerin duygusal olarak güvende hissetmelerini ve zorluklarla başa çıkabilmelerini kolaylaştırır. Olumlu duygusal deneyimleri teşvik etmek, psikolojik sağlamlığı artırabilir. Afet sonrasında umut, minnettarlık, dayanışma gibi pozitif duyguları vurgulayan etkinlikler düzenlemek ve bireyleri günlük hayatta küçük mutlulukları fark etmeye teşvik etmek, psikolojik iyilik halini destekler (Tugade ve Fredrickson, 2004). Bu tür etkinlikler, bireylerin negatif duygularla mücadele etmelerini kolaylaştırır ve iyimserliklerini artırır.
Sonuç olarak, doğal afetlerde psikolojik sağlamlık, bireylerin stresli ve zorlu durumlara uyum sağlama, başa çıkma ve iyileşme yeteneğini ifade eder. Psikolojik sağlamlık, bireylerin afet sonrasında duygusal zorlukları daha etkili bir şekilde yönetmelerine ve hayatlarına devam etmelerine yardımcı olur. Kendini tanıma, güçlü yönlerinin farkında olma, sosyal destek ağına sahip olma, problem çözme becerileri, duygusal düzenleme, esneklik ve adaptasyon gibi faktörler, psikolojik sağlamlığı destekler. Afetlerde psikolojik sağlamlığı güçlendirmek için psikolojik destek hizmetleri sunmak, bilgilendirme ve eğitim programları düzenlemek, sosyal destek ağını güçlendirmek ve olumlu duygusal deneyimleri teşvik etmek önemlidir. Bu çalışmalar, afetlerin olumsuz etkilerini azaltabilir, iyileşme sürecini hızlandırabilir ve kişinin daha dirençli ve sağlıklı bir şekilde günlük hayata dönüş yapmasını sağlayabilir.
KAYNAKÇA
Bonanno, G. A. (2004). Loss, trauma, and human resilience: Have we underestimated the human capacity to thrive after extremely aversive events? American Psychologist, 59(1), 20-28.
Connor, K. M., ve Davidson, J. R. (2003). Development of a new resilience scale: The Connor-Davidson Resilience Scale (CD-RISC). Depression and Anxiety, 18(2), 76-82.
Fletcher, D., & Sarkar, M. (2013). Psychological resilience: A review and critique of definitions, concepts, and theory. European Psychologist, 18(1), 12-23.
Fraser, M. W., Richman, J. M. ve Galinsky, M. J. (1999). Risk, protection and resilience: toward a conceptual framework for social work practice. Social Work Research, 23, 129-208.
Fredrickson, B. L., Tugade, M. M., Waugh, C. E., & Larkin, G. R. (2003). What good are positive emotions in crises? A prospective study of resilience and emotions following the terrorist attacks on the United States on September 11th, 2001. Journal of Personality and Social Psychology, 84(2), 365-376.
Gander, F., Proyer, R. T., Ruch, W., & Wyss, T. (2016). Strength-based positive interventions: Further evidence for their potential in enhancing well-being and alleviating depression. Journal of Happiness Studies, 17(5), 2235-2250.
Hobfoll, S. E., Watson, P., Bell, C. C., Bryant, R. A., Brymer, M. J., Friedman, M. J., … Ursano, R. J. (2007). Five essential elements of immediate and mid-term mass trauma intervention: Empirical evidence. Psychiatry: Interpersonal and Biological Processes, 70(4), 283-315.
Lamond, A. J., Depp, C. A., Allison, M., Langer, R., Reichstadt, J., Moore, D. J., … & Jeste, D. V. (2018). Measurement and predictors of resilience among community-dwelling older women. Journal of Psychiatric Research, 99, 51-57.
Maddi, S. R. (2007). Hardiness: The courage to grow from stresses. Journal of Positive Psychology, 2(3), 168-176.
Maddi, S. R. (2013). The story of hardiness: Twenty years of theorizing, research, and practice. Consulting Psychology Journal: Practice and Research, 65(2), 88-105.
Norris, F. H., Stevens, S. P., Pfefferbaum, B., Wyche, K. F., & Pfefferbaum, R. L. (2008). Community resilience as a metaphor, theory, set of capacities, and strategy for disaster readiness. American Journal of Community Psychology, 41(1-2), 127-150.
Southwick, S. M., Bonanno, G. A., Masten, A. S., Panter-Brick, C., & Yehuda, R. (2014). Resilience definitions, theory, and challenges: Interdisciplinary perspectives. European Journal of Psychotraumatology, 5(1), 25338.
Tugade, M. M., & Fredrickson, B. L. (2004). Resilient individuals use positive emotions to bounce back from negative emotional experiences. Journal of Personality and Social Psychology, 86(2), 320-333.
Werner, K. M. (2019). Resilience: A review of concepts, findings, and implications for occupational therapy. Occupational Therapy in Mental Health, 35(3), 253-269.
Windle, M. (1999). Critical conceptual and measurement issues in the study of resilience. (Ed: Glantz, M. D. ve Johnson, J. L.) Resilience and development: Positive life adaptations. New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers.
